कान्होबा आणि नाटक मंडळी

आटपाट नगर होतं म्हणणार होतो. पण राज्य बिहारचं आणि धाक सीपीआयचा असल्यामुळे अटना सटना नगर होतं म्हणणं ठीक होईल. गावकरी आनंदी वृत्तीचे. सीपीआयच्या कृपेनं कसलाही उद्योगधंदा नसल्यामुळे मंडळी सुखात होती. सक्काळी उठावं, दारातल्या लिंबाच्या किंवा बाभळीच्या झाडांच्या तळाशी काटक्या पडलेल्या असत. कुठलीही एक उचलावी, आणि ती दातांत धरून, डोळ्यातील चिपाडं काढत शून्यात नजर लावून अनिवर्चनीय अशा आनंदात बसून राहावं, गाई गुरांनी भंवताल हंबरून, डुरकून सोडलेला असावा, एखाददुसऱ्या गुरानं आपल्या अंतरंगातील रंग भुईवर टाकले असावेत. ती रंगपंचमी चुकवत, त्यातून वाट काढत शेताकडे जावं, पक्ष्यांचा किलबिलाट ऐकत शेताच्या बांधावर बसावं, उघड्या पार्श्वभागाला पहाटवारा लागून अंगावर शिरशिरी यावी, त्याबद्दल मनोमन शिवी हाणत कार्य नेटाने सिद्धीस न्यावं असं निरागस आयुष्य होतं ते. कान्ह्याचं आयुष्यही असंच होतं. असाच तो आज घरातून बाहेर आला. डोळे अर्धवट उघडे ठेवून चालताना तो कशाला तरी अडखळून धडपडला. "च्यायला! म्हातारं काल परत पिऊन आलं वाटतं…" असं पुटपुटत त्यानं लाथेनं पायात आलेली बाटली दूर ढकलली. मग काहीसा विचार मनात येऊन तो त्या बाटलीपाशी गेला. ती उचलून ती उलटी करून तोंडावर धरली. एखादा उरला सुरला थेंब मिळाला तर बरंच असा विचार त्याच्या डोक्यात आला असावा. पण कान्ह्याचा बाप एक थेंबसुद्धा सोडण्याची शक्यता नव्हती हे कान्ह्याला माहीत होते.  बाटलीच्याजवळ उभे असताना एक जबरदस्त दर्प त्याच्या नाकात घुसला आणि तळमळून तो तेथून दूर झाला. "शुद्ध थर्र्यापोटी धार फेसाळ मोठी" असे एक संतवचन त्याने तिथल्यातिथे प्रसवले. कान्होबाच्या या असल्या सृजनशीलतेचा त्याला पुढे मोठेपणी जहरलाल पेरू युनिव्हर्सिटीत गेल्यावर खूप उपयोग होणार होता. अर्थात आत्ता वयाच्या दहाव्या बाराव्या वर्षी त्याला त्याची जाणीव नव्हती. पण बापाने आपल्यासाठी एकही थेंब ठेवू नये याचे त्याला वैषम्य वाटले. मागे एकदा त्याने बापाची नजर चुकवून बाटली तोंडाला लावल्यावर बापाने ती हिसकावून घेऊन दोन कानफटीत दिल्या होत्या. त्यावर कान्ह्याने एक दिवसाचे तात्कालिक उपोषण करून निषेध व्यक्त करायचा प्रयत्नही केला होता. परंतु उपोषणापासून परावृत्त करण्यासाठी कुणीच फिरकले नव्हते. मग कान्ह्याने पिणे हा माझा व्यक्त होण्याचा मार्ग आहे आणि त्यावर चालण्याचे किंवा अडखळण्याचे पूर्ण स्वातंत्र्य आपल्याला हवे असे बापाला सांगितले. त्यावर बापाने अजून दोन लगावून दुसरा कानही बधीर केला होता. मग शेतीत आपलेही श्रम आहेत त्याचा मोबदला म्हणून तरी द्या असा त्याने युक्तिवाद केला होता. वास्तविक कान्ह्याचे शेतीतील योगदान हे जे सकाळचे जे त्याचे बांधावरचे आन्हिक होते तेवढ्यापुरतेच होते. तसे त्याच्या बापाने त्याला ठणकावले होते. बाप वसुदेवच असा कंस निघेल असे वाटले नव्हते. सीपीएमवाले कंठरवाने सांगत गांवभर फिरतात ती पिळवणूक हीच असावी. कान्होबाच्या मनात अन्यायाविरुद्ध ठिणगी इथेच पडली. आपण एवढं कुंथून कुंथून शेताला सोनखत द्यायचं आणि त्याचं कुणाला काहीच कवतिक असू नये? विषण्ण मनाने कान्ह्याने बाटलीकडे पाहिले. तेवढ्यात बापाला धडा शिकवायचा एक नामी विचार त्याच्या डोक्यात आला. त्या चपट्या बाटलीत शिवांबू भरून हळूच बापाच्या सदऱ्याच्या खिशात ठेवून द्यावी. पण त्याचे संभाव्य परिणाम पाहता हा छोटासा बदला बराच महागात पडला असता असा विचार करून तो गप्प बसून राहिला. "ससुरा बहुतही ड्रामेबाझ है" हे त्याच्या बापाचे त्याच्याबद्दलचे मत चिंत्य होते.

त्याच्या कानावर जहरलाल पेरू युनिव्हर्सिटीचे नाव कधीच पडले नव्हते. पण दहावीला इतिहासाच्या पेपरात त्याने इतिहास घडवला आणि जहरलालचे मास्तरच त्याला शोधत आले. भारत हा कधीच माझा देश नव्हता, त्याच्या इतिहासाच्या पेपरला मी का बसावे असे क्रांतिकारी उत्तर त्याने उत्तरपत्रिकेच्या पहिल्या पानावर लिहून बाकीच्या पानांवर सीताराम येचुरी, लालूप्रसाद यादव, मुल्ला मुलायमसिंग, केजरीखान इत्यादि लोकांची रेखाचित्रे काढली होती. शाळेत असताना नाटक या विषयावर मात्र त्याचे विशेष प्रेम होते. आपल्या तीव्र स्मरणशक्तीच्या जोरावर तो पानेच्या पाने उतारे मुखोद्गत करीत असे. कृष्णाची भूमिका तो जबरदस्त ताकदीने करीत असे.   मग पुढे तो पीपल्स थीएटर असोसिएशन चा सदस्य झाला. या असोसिएशनमध्ये सर्व रंजलेली गांजलेली मंडळी येत. प्रस्थापितांच्या विरोधात आवाज उठवणे हे आपले कर्तव्य आहे आणि नाट्यप्रकारातून आपण ते साध्य करणार आहोत असे ते मानत. कान्ह्याच्या मनात आपल्या बापाने केलेल्या शोषणामुळे तीव्र असंतोष निर्माण झाला होता. काही तरी केले पाहिजे असे त्याला सारखे वाटत राही. पण बापाने आपल्यावर नेमका कसला अन्याय केला आहे याबद्दल त्याच्या मनात गोंधळ होता. कधीतरी एकटे असताना त्याला अपराधी वाटे. बाप भल्या सकाळी उठून शेतावर जातो, राबतो हे दिसत असे. पण आपल्यावर अन्याय होऊन राहिला आहे असे वाटणे गोड वाटे, सेल्फ-पिटी सारखे मादक द्रव्य नाही. सगळ्यात सोयीचे म्हणजे हे करताना स्वत: काहीच करावे लागत नव्हते. पण अन्यायाविरुद्ध पेटून उठणारा हे बिरुद आपोआप मिळून जात होते. असोसिएशनवाले सगळेच असे होते. यांच्या नाटकात एक तरी पात्र कार्ल मार्क्ससारखे दाढी वाढवून दिसे. अगदी द्रौपदीवस्त्रहरणा सारख्या नाटकातूनसुद्धा साम्यवादाचा डोस मिळे. द्रौपदी आणि तिचे पाच नवरे हे साम्यवादाचे उत्तम उदाहरण आहे असे या मंडळींचे मत होते. या नाटकात कृष्ण कार्ल मार्क्ससारखी दाढी लावून येई आणि द्रौपदी नावाच्या कर्मचारी वर्गाचे  दु:शासनादि प्रस्थापित वृत्तीच्या प्रभृतींनी चालवलेले शोषण थांबवे. द्रौपदीला पाच नवरेरूपी जनतेच्या मालकीचे करताना कृष्ण अभिमानाने दाढी कुरवाळत "साम्यवादाची एकच व्याख्या, लक्षात घ्या. मालमत्ता ही सर्वांची, आनंदे वाटून घ्या!" हे वाक्य जेव्हा टाके तेव्हा कडाडून टाळी पडे.  या नाटकांना प्रामुख्याने पुरुषवर्गच हजर असे. नाटकानंतर द्रौपदीशी हस्तांदोलन करण्यासाठी मेकअप रूममध्ये झुंबड उडे.

कान्ह्याच्या नाटकाला प्रॉम्प्टरची गरज कधीच भासत नसे. स्टेजवरच तो इतर नटांना त्यांचा संवाद आला की "टचिंग" देत असे. पण पुढे पुढे त्याची ही खोड इतर नटांना त्रासाची होऊ लागली. कारण प्रेक्षकांना त्याचे "टचिंग"च जास्त ऐकू येऊ लागले होते. इतर नट हा आमची वाक्ये खातो अशी तक्रार करू लागले. मग एकदा "कृष्णलीला" नाटकाच्या प्रयोगाला ऐन वेळी राधा आणि तिच्या सख्यांनी असहकार पुकारला आणि आम्ही काम करणार नाही असे सांगितले. त्यावर कान्ह्याने शांतपणे सर्वांची कामे स्वत:च केली, स्वत:च सर्वांचे डायलॉग म्हटले. "गवळणींचे कपडे लांबवणे" प्रवेशात तर केवळ चड्डी बनियनवर त्या अदृश्य डोहाच्या पाण्यात आपली लज्जा रक्षणाचा प्रयत्न करतानाचा त्याचा अभिनय केवळ लाजवाब होता. एक हात छातीवर आडवा धरून दुसरा हात उंचावत "कन्हैयाssss! दे दो हमरी चुनरी हमे वापस! तुम्हे तुम्हारे राधा की कसम!" असं म्हणत जेव्हा या माफक मिशीवाल्या गवळणीने टाहो फोडला तेव्हा प्रेक्षकांत हुंदका फुटला. जहरलाल पेरूचे काही प्राध्यापक आणि प्राध्यापिका या प्रवेशाला हजर होते. हुंदके देणाऱ्यात या प्राध्यापिकाही होत्या. त्या एवढ्या प्रभावित झाल्या की काहींनी तिथल्या तिथे आपल्या ओढण्या कान्ह्याला देऊ केल्या असे ऐकिवात आहे. काहींच्या मते हे खरे नाही. ओढण्याच काय इतरही काही वस्त्रविशेष दान करण्याची त्यांची तयारी होती असेही बाजूच्याच खुर्च्यांवर बसलेल्या काहींनी ऐकले. खरे खोटे देव जाणे. श्रीकृष्णाने स्वत:च्या प्रतिमेने आणि प्रतिभेने स्त्रीवर्गास आपल्या प्रेमात पाडले होते, इथे तर या आमच्या कान्ह्याने स्वत:च्याच रूपात काय मिशीवाल्या गवळणीच्या रूपातही ते काम करून दाखवले. इथेच पेरू युनिव्हर्सिटीने कान्ह्याला केवळ प्रवेशच दिला नाही तर दत्तकसुद्धा घेतले. या होतकरू गुणी बाळाला जवळ घेऊन कुरवाळत अनेक प्राध्यापिकांनी "हा बालक पुढे उत्तम नट होईल. अगदी केजरीवालही याच्यापुढे पार ओम प्रकाश भासेल." असे भाकित वर्तवले. त्यांच्या मते राधेचं काम करणाऱ्या त्या प्रत्यक्ष नटीपेक्षा कान्ह्याची ही मिसरुड फुटलेली राधा भाव खाऊन गेली. कान्हा मग पुढे पुढे तो एकपात्री प्रयोगच करू लागला. त्याच्या प्रत्येक प्रयोगाला तुफान गर्दी होत असे. मध्यंतरात हजारो बटाटेवडे, चारचारशे लिटर चहा विकला जाऊ लागला. मध्यंतरात किती बटाटेवडे खपतात त्यावर नाटकाच्या यशाची मोजणी करण्याचे तंत्र तसे जुने आहे. इंद्रायणी, प्रगती, डेक्कन आणि पुण्याचे जोशी वडेवाले यांच्याकडे एकत्र मिळून जेवढे बटाटेवडे एका आठवड्यात खपत तेवढे कान्ह्याच्या एका शोला खपू लागले. यशाचे याहून अधिक उंच शिखर आम्हांस तरी माहीत नाही.

या धामधुमीत कान्हा जहरलाल पेरू युनिव्हर्सिटीत येऊन दाखल झाला. दिल्ली हे नाटकाचे केवढे मोठे व्यासपीठ आहे याचा त्याला पहिल्या काही दिवसांतच प्रत्यय आला. केजरूकुमार हा आघाडीचा नट सध्या ते व्यासपीठ गाजवत होता. त्याची ती काळजीपूर्वक जोपासलेली दीनदुबळी, सर्वसामान्य माणसाची इमेज, ते खोकत शिंकत आपल्याला शारीरिक त्रास होत असतानाही केवळ जनतेसाठी आपण झिजत आहोत असे दाखवत चिरकलेल्या आवाजात दिलेली ती भाषणं, कॅमेरा ऑन व्हायच्या आधीची मग्रूर छबी तो ऑन होताच क्षणार्धात हीनदीन करण्याचे ते कसब हे सगळं पाहून कान्हा पार भारावून गेला. पेरू युनिव्हर्सिटीत आल्यावर त्याच्यापुढे साम्यवादाचेच नव्हे तर सौम्यराष्ट्रवादाचेही दालन खुले झाले. भारतातील जनता फारच संकुचित जिणे जगत आहे याची त्याला जाणीव झाली. संसदेवर साधा हल्ला करण्याचेही व्यक्तिस्वातंत्र्य भारतात नाही हे पाहून त्याच्या आधीच असंतोषी असलेल्या मनाचा भडका उडाला. लोकांनी लोकांसाठी चालवलेले राज्य म्हणजे लोकशाही तर त्याच लोकशाहीत लोकांनाच लोकांनी लोकांसाठी लोकांच्या पैशाने बांधलेली इमारत प्रतीकात्मक पद्धतीने उध्वस्त करता येऊ नये? अशा पद्धतीने व्यक्त होऊ पाहणाऱ्या लोकांना गुन्हेगार, दहशतवादी म्हणून जाहीर करायचं? आपला बापही याच व्यवस्थेचे प्रतीक आहे तर. या अवस्थेविरुद्ध आवाज उठवलाच पाहिजे. हे विचार त्याने आपल्या प्राध्यापकापाशी मांडले आणि एक पथनाट्यनिर्मिती करून व्यक्त होण्याचा निर्धार व्यक्त केला. प्राध्यापकमहाशयांनीही "क्रांतिकारी! बहुत ही क्रांतिकारी!" असे म्हणून त्याची पाठ थोपटली. नंतर कान्ह्याने आपल्या भूमिकेचा बारकाईने अभ्यास केला. पूर्ण विचारांती या पथनाट्याचा हिरो कसा असावा हे ठरवले. शारीरिक बोली केजरीकुमार यांची असावी हे ओघानेच आले. ते त्याचे हिरो होतेच. त्याने अनेकवेळा आरशासमोर उभे राहून, डोक्याला मफलर गुंडाळून आपण कसे दिसतो ते पाहिलेही होते. बांधणी किरकोळ, चिरका आवाज, हट्टी रुसलेला चेहरा, येस्स! स्कोप नक्कीच होता. ड्राम्याची सोय झाली. आता बोलण्याची लकब. लहजा सुदैवाने मठ्ठ पण मुजोर बिहारी लालूसारखा होताच. तो प्रश्न मिटला. करमणूक म्हणून थोडा दिग्विजय सिंगांचा आचरटपणा पण घालावा काय यावर प्राध्यापकांचा सल्ला घेतला. गर्दी जमायला मदत होईल असा त्याचा होरा होता. त्यावर साम्यवादी विचारसरणीत हास्यप्रकार बसत नाही असे सांगून त्यात प्राध्यापकांनी मोडता घातला. केजरीकुमाराचे बेअरिंग आण, गर्दीचा प्रश्न मिटेल असे ते म्हणाले. पुढे ते म्हणाले, पण एक गोष्ट अगदी कसोशीने पाळ. कृपा करून बालगोपाळांच्या रंजनासाठी त्या छोटा भीमाला आणू नकोस बुवा! त्यासाठी कॉंग्रेस पुरेशी आहे. त्यांच्या कुरणात आपल्याला चरायचं नाही. 

कान्ह्याने जान ओतून पथनाट्य सादर केले. त्याने पेरू युनिव्हर्सिटीच्या क्याम्पसपुरता का होईना इतिहास घडवला. त्याच्या अभिनयाने स्वत: केजरीकुमार प्रभावित होऊन त्यांनी आपल्या डोक्यावरचा मफलर काढून कान्ह्याच्या गळ्यात घातला. त्याची अलाबला घेत त्यांनी जवळजवळ त्याचा मुकाच घेतला. येचुरी तर बेभान होऊन नाचत होते. आपल्या धोतराचा कासोटा सुटल्याचेही भान त्यांना राहिले नव्हते. लालू आपल्या गोधनासमवेत अकरा मुले आणि एक बायको यांची तिकिटे काढून आले होते. राबडीदेवींनी वारंवार "इ का हो रहा है" असे विचारून त्यांना भंडावून सोडले होते. "ऐसन नौटंकी देखनेवास्ते हमका इहां इतनी दूर लाने की कौनव जरुरत नाही थी. इससेभी बढिया नौटंकी आप हर रोज करत हो." असे त्यांनी लालूंना स्पष्ट सांगितले. त्यावर लालूंनी त्यांना "इ लडका होनहार है. अपने गांव का है. इका प्रोत्साहन हम देंगे. हमका अकरा बच्चा तो है. उसमें तनिक ये बारहवां मिलाय लो." असे सांगितले. या सगळ्या गडबडीत एक भारदस्त देहबांधणीचा इसम खूप आनंदात नृत्य करताना दिसत होता. केजरीकुमारांना त्याचे कौतुक वाटून ते त्याच्यापाशी जाऊन "भाईसाहब, क्या बात है! हम भी नाचेंगे आपके साथ." असे म्हणून ते नाचू लागले. तेवढ्यात लालू त्यांना म्हणाले,"आप पहचाने नाही इन्हे? ये मायावतीजी है!" मग केजरीकुमार विंचू चावल्यासारखे तिथून दूर निघून गेले ते लालू मुका घेतील या भीतीने की मायावती कानफटीत देतील या भीतीने हे कळायला मार्ग नव्हता. पथनाट्यात काय नव्हते? सगळे होते. ज्या देशात राहतो त्या देशाचा विजय व्हावा असे वाटण्याचे बंधन नसावे, व्यक्तिस्वातंत्र्य एकतर्फी असावे. त्याला परिणामांची भीती नसावी. व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या अभिव्यक्तिला कोणतीही चौकट नसावी. देशद्रोही हा शब्दच हास्यास्पद आहे, असे काही नसते. राष्ट्रवाद ही अंधश्रद्धा आहे, असे काही असणे हे व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या तत्वावर घाला घालण्यासारखे आहे. असे विचार कान्ह्याने पथनाट्यात मांडले. त्याचे असे हे कौतुक झालेले पाहून त्याला विजयनृत्य करावेसे वाटू लागले. त्याचे पेरूतले मित्र त्याच्याभोवती गोळा झाले. "पार्टी पायजे राव! फेमस झालास आता! आता काय, या च्यानेलवर, त्या च्यानेलवर. मुलाखती देत हिंडायचं. केजरी किंवा येचुरीकडे जॉब नक्की!" कान्ह्याने उत्साहाने सांगितले,"दोस्तहो, लगेच पार्टी! नुसती पार्टी नाही तर ओली पार्टी! चला लगेच!" सगळे उत्साहाने निघाले. तेवढ्यात कान्हा थबकला. म्हणाला,"आज तारीख किती?" एक जण म्हणाला,"काय फरक पडतो? पार्टीला काय तारीख लागते?" खिन्नपणे कान्हा म्हणाला,"अजून तरी लागते… सरकारी स्कॉलरशिपचे पैसे तीन तारखेशिवाय जमा होत नाहीत." कुणीतरी मग म्हणाले,"व्यक्तिस्वातंत्र्यात अजून तरी फुकट बिअर येत नाही. धिक्कार असो! निषेध असो!"